Boże Narodzenie – tradycja wiecznie żywa!

Za nami jedyne w swoim rodzaju święta – Boże Narodzenie. I choć obyło się bez śnieżnego anturażu, pilanie obchodzili te familiarne, ciepłe i emanujące miłością i przyjaźnią ŚWIĘTA w sposób tradycyjny. Nie mogło obyć się bez wizyt w pilskich Domach Bożych oraz odwiedzania szopek bożonarodzeniowych, na czele z „żywą” przygotowaną tradycyjnie przez ojców Kapucynów z parafii św. Antoniego w Pile.

Więcej o bożonarodzeniowej tradycji mówił podczas rozmowy, przeprowadzonej w 2006 roku przeze mnie (Marka Mostowskiego), Nieodżałowany śp. Jan Niedźwiecki, etnograf i dyrektor Muzeum Okręgowego w Pile. Zapraszam do lektury:  

Czy pańskim zdaniem tradycja bożonarodzeniowa jeszcze istnieje? Czy nadal większość osób kultywuje tę tradycję?

– Tradycja bożonarodzeniowa to jest cały splot wydarzeń okolicznościowych, czyli zachowanie w samym domu, zachowanie poszczególnych członków rodziny. Ich rola i miejsce w chałupie. Mówię o tradycji kultywowanej kilkadziesiąt lat temu. Związana jest z nią również cała oprawa zewnętrzna, czyli kolędowanie i to wszystko co odbywało się na wsi w czasie tzw. dwunastnicy, czyli od dnia Wigilii do Trzech Króli. Są to także wierzenia, magia i zakazy.  W chwili obecnej żadnych zabiegów magicznych raczej już się nie dokonuje. Nie ma też zakazów tego typu, jak np. to, że onegdaj nie można było posługiwać się, w okresie dwunastnicy, bardzo małym, ostrym narzędziem, np. igłą, bo można było zrobić krzywdę duszy swoich przodków. A te dusze schodziły się do chałupy, czy mieszkania. Więc trzeba było o nie zadbać, stąd też to wolne miejsce przy stole wigilijnym. Mówi się współcześnie, czy w innych kulturach też, np. skandynawskiej, że jest to miejsce dla zabłąkanego podróżnego. W ostatnich kilkudziesięciu latach podobnie było to interpretowane również na naszym gruncie. Jednak tradycyjnie było to miejsce dla tych, którzy odeszli na zawsze. W tym okresie, ale również w okresie Wielkiej Nocy, i w ogóle kilka razy w roku wybierano się na cmentarz, po to żeby spożyć posiłek ze swoimi przodkami. W takiej Bułgarii na przykład, w bardziej tradycyjnych regionach odciętych od cywilizacji, ten zwyczaj jeszcze do dziś się praktykuje. Zostawiano, i to spore ilości, każdej z potraw wigilijnych. A to jednak było na otwartej przestrzeni, gdzie buszowały zwierzęta i przy okazji korzystały z pozostawionego jadła. Odnotowanie faktu zniknięcia pożywienia dawał gwarancję, że temu nieboszczykowi było to potrzebne. Zostawianie otwartego lufcika w oknach, po to, żeby te dusze mogły wejść do środka. Bo wchodziły tylko te konkretne, z tej rodziny. Otwierano popielnik w piecu, żeby dusza mogła się ogrzać. Istniał zakaz siadania, bez uprzedniego symbolicznego zgarnięcia, czy machnięcia nad siedziskiem ręką, no bo dusza wiadomo niewidoczna, więc można było usiąść na niej  i zrobić jej krzywdę. Tego już dzisiaj nie uświadczymy. Natomiast można zaobserwować symboliczny, czy wręcz na siłę powrót do tradycji, czyli chodzenie kolędników. Ale nie spotkałem się jeszcze, przynajmniej w Wielkopolsce, czy na Pomorzu z powrotem tego obyczaju. Co innego na Kaszubach  i na południu Polski, w lubelskim, czy świętokrzyskim, gdzie chodzą autentyczni przebierańcy. Są to dzieci, również trochę wyrośnięte, poprzebierane za diabła, śmierć, trzech króli, zwanych Herodami. W orszaku przebierańców koniecznie pojawiał się niedźwiedź. Postać niedźwiedzia owinięta była w grochowinę, bądź w ubranko wykonane z powróseł słomianych. Być może w przyszłym roku będziemy mieli w zbiorach odtworzony taki strój niedźwiedzia. Niedźwiedź, turoń, czy też tur pojawiający się w orszaku kolędników symbolizowały siłę.  Generalnie śpiewają kolędy współczesne, lepiej lub gorzej, ale śpiewają. Robią to dla wyraźnego zysku, czyli zbierania najchętniej gotówki i podreperowania swego stanu finansowego. Natomiast ci dawniejsi kolędnicy, czy ci z regionów najbardziej tradycyjnych, deklamują okolicznościowe wierszyki. Tam gdzie gwara jest zachowana, robią to w gwarze, na przykład na Kaszubach, czy Śląsku Cieszyńskim lub Żywieckim. Tam jest to tradycja żywa, oczywiście bardziej steatralizowana, czy dla turystów. Ale przynajmniej z zachowanym porządkiem i z regułkami. Owszem kolędy typu kościelnego są śpiewane, ale przeważa jednak ten podkład tradycyjny, czyli rymowanki na okoliczność, życzeń świątecznych. Ujmą dla chłopa, dla gospodarza, byłoby, gdyby jego zagroda została pominięta.  Gospodarz słysząc dzwonki wychodził naprzeciw kolędnikom i wręcz ich zapraszał do środka. Tradycyjnie częstowano kolędników artykułami spożywczymi: kiełbasą, pieczywem świątecznym np. kołaczem, ale także dawano pieniądze. Odnośnie potraw wigilijnych, wiemy, że nawet w dużych miastach starają się, żeby na stole pojawiło się przynamniej kilka tradycyjnych potraw. Na ogół jest to karp w różnych postaciach, już rzadziej kapusta z grochem, czy groch duszony w oliwie. A tym bardziej kutia. Zresztą kutia bardziej przypisana jest do wschodniej części naszego kraju. Teraz dowiaduję się, że jest to potrawa modna na salonach. W półprodukcie można nawet ją kupić w marketach. Głównymi składnikami są, łuskana pszenica, mak i bakalie. Stawianie na stole tych tradycyjnych potraw nadal obowiązuje. Ale na przykład z ziemniakami na stole wigilijnym to już się raczej nie spotkałem, a one  także były wliczone do tych siedmiu, czy kilkunastu potraw. No i oczywiście choinka. Były sztuczne, wiem jednak, że następuje powrót do naturalnych. W miastach jest to uwarunkowane wielkością mieszkań w blokach.  Z obserwacji wiem, że żywa choinka powinna być. Dekoracje są przeróżne, na pewno nie tradycyjne. Bo tradycyjne to były ze słomy, czy z papieru. Na wsi też już coraz rzadziej można je spotkać. Są tradycyjne bombki, łańcuchy, lameta i światełka. Dawniej wszystkie te zabiegi miały zapewnić mieszkańcom wsi przetrwanie nadchodzącego roku. W związku z tym również pod stołem słoma, w narożnikach snopy nie wymłóconego zboża, najczęściej owsa i pszenicy. Już sam fakt, że jest to wszystko w izbie podczas wieczoru wigilijnego, poprawiał samopoczucie i dawał pewność przyszłorocznego urodzaju. Pozostałość zboża z takiego wigilijnego snopka była dodawana do ziarna siewnego.

Mówi się o dwunastu potrawach, ja natomiast spotkałem się w „Słowniku Mitów i Tradycji Kultury” Władysława Kopalińskiego z informacją o nieparzystej liczbie potraw wigilijnych. Która z wersji jest prawdziwa?

– Raczej to  drugie sformułowanie. Dlatego częściej się mówi o siedmiu potrawach. Bo w ogóle i cyfra „7” jest magiczną, a liczby nieparzyste, powyżej dziesięciu, też chętniej były przyjmowane przez dusze z zaświatów. Raczej 11 albo 13, jeżeli powyżej dziesięciu. Ale to się bardzo rzadko zdarza.

Coraz częściej określa się choinkę, drzewkiem świątecznym. Życzenia się również składa świąteczne. Ostatnio rozgorzała o tym dyskusja. Jakie mamy drzewko: świąteczne, czy bożonarodzeniowe?

– Oczywiście, że bożonarodzeniowe. Jest to tak samo, jak wszystkie zachowane zwyczaje, związane z nocą przełomu najdłuższej nocy i najkrótszego dnia. Zaczyna się odradzać nowe życie. Proszę mi znaleźć inną roślinę, która by była zielona w tym okresie. Tylko drzewa iglaste. I to niekoniecznie musiał być świerk, bo również mogła być pospolita sosna, jodła, czy inne drzewko pokryte igliwiem. Zieleń tego drzewka miała symbolizować odradzającą się przyrodę. I dlatego choinka, a wcześniej podłaźniczka. Choinka jest bardzo młodym zwyczajem, bo z końca XIX wieku, a w miastach z początku XX, obcym dla naszej kultury. Przywędrowała do nas z Niemiec, z Bawarii. Natomiast takim typowo polskim to była podłaźniczka, czyli gałązki jodłowe, zdobione jabłkami, orzechami, ciasteczkami, kolorową bibułą, wstążkami i przede wszystkim światami, jak nazywano kolorowe krążki opłatków. Lud wierzył w ich magiczną moc przyczyniania się do urodzaju i zapewniania powodzenia.

Wieszanie podłaźnika w dzień Wigilii było ważnym wydarzeniem w domu. Zawsze zawieszał go gospodarz, na Podhalu obowiązkowo ubrany w cuchę przewiązaną powrósłem, uplecionym ze słomy. Każda z tych dekoracji miła swoje wielkie znaczenie. Jabłka miały zapewnić pomyślność w urodzaju, również orzechy owijane w tzw. pazłotka. Orzech jest takim magicznym symbolem odnawianego życia. Bo z tej skorupki orzecha wsadzonego potem do ziemi wyrasta potężne drzewo, ileś czasu to trwa, ale wyrasta. A jak jest różnica między Bożym Narodzeniem, a świętami? W pełnym brzmieniu powinniśmy mówić: święta Bożego Narodzenia, w związku z tym nie rozumiem dyskusji, czy choinkę nazywać świąteczną, czy bożonarodzeniową. Po prostu jest to drzewko świąt Bożego Narodzenia.

Czy uważa pan, że kultywowanie tradycji bożonarodzeniowej, daje coś współczesnym ludziom? I czy jest im to w ogóle potrzebne?

– Gdybym miał panu odpowiedzieć, jako etnograf, to nie miałbym żadnych wątpliwości i odpowiedziałbym, że dużo daje. Mnie osobiście daje i tak też zostałem wychowany. Późniejsze nauki, pobierane na uczelni, jeszcze bardziej mnie w tym utwierdziły. Bo jest to coś innego, niż szara codzienność. Zarówno z obserwacji, jak i naszych działań, mogę zdecydowanie powiedzieć, że jest to potrzebne. Wyczuwa się coraz większą potrzebę aktywnego uczestniczenia w takich świętach. Widać to chociażby na podstawie wzrastającej frekwencji tego najmłodszego pokolenia na imprezach, nie tylko związanych ze świętami Bożego Narodzenia, ale ukazującymi doroczną obrzędowość. Rozpoczynając od zapustów po nowym roku, poprzez obrzędowość wiosenno-wielkanocną, Zielone Świątki, Dożynki i obrzędowość okresu jesiennego: tu głównie wróżby, wierzenia, magia katarzynkowo-andrzejkowa, aż po Boże Narodzenie.

Dziękuję panu za rozmowę.

boze_narodzenie_tradycja01

boze_narodzenie_tradycja02 boze_narodzenie_tradycja03 boze_narodzenie_tradycja04 boze_narodzenie_tradycja05 boze_narodzenie_tradycja06 boze_narodzenie_tradycja07 boze_narodzenie_tradycja08 boze_narodzenie_tradycja09 boze_narodzenie_tradycja10 boze_narodzenie_tradycja11 boze_narodzenie_tradycja12 boze_narodzenie_tradycja13 boze_narodzenie_tradycja14 boze_narodzenie_tradycja15 boze_narodzenie_tradycja16 boze_narodzenie_tradycja17 boze_narodzenie_tradycja18 boze_narodzenie_tradycja19 boze_narodzenie_tradycja20 boze_narodzenie_tradycja21 boze_narodzenie_tradycja22 boze_narodzenie_tradycja23 boze_narodzenie_tradycja24 boze_narodzenie_tradycja25 boze_narodzenie_tradycja26 boze_narodzenie_tradycja27 boze_narodzenie_tradycja28 boze_narodzenie_tradycja29 boze_narodzenie_tradycja30 boze_narodzenie_tradycja31 boze_narodzenie_tradycja32 boze_narodzenie_tradycja33 boze_narodzenie_tradycja34 boze_narodzenie_tradycja35

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *