Inwentaryzacja obiektów dziedzictwa kulturowego na gruntach zarządzanych przez Nadleśnictwo Lipka

Co dziesięć lat w każdym z nadleśnictw w Polsce wykonywane są prace w ramach przygotowań do utworzenia Planu Urządzania Lasu (PUL), czyli dokumentu opisującego zakres i rozmiar prac do wykonania przez nadleśnictwo w dziesięcioleciu. W Nadleśnictwie Lipka, położonym w północno-wschodniej części Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Pile, nowy PUL będzie obowiązywał od 2022 roku, przygotowania do sporządzenia tego dokumentu rozpoczęły się jednak już w tym roku i obejmują m.in. inwentaryzację miejsc o szczególnych walorach kulturowych, archeologicznych i historycznych. Inwentaryzację przeprowadzono w okresie od marca do grudnia 2019 r. Wykonano ją zgodnie z wytycznymi wypracowanymi przez Zespół zadaniowy ds. inwentaryzacji archeologicznej gruntów zarządzanych przez nadleśnictwa wchodzące w skład RDLP w Pile.

Pierwszym etapem prac inwentaryzacyjnych było sporządzenie ankiet przez miejscowych leśniczych, w których zawierali informacje o znanych im interesujących miejscach, występujących na zarządzanych przez nich terenach. Nadleśnictwo wystąpiło również do właściwych terytorialnie Wojewódzkich Urzędów Ochrony Zabytków o przesłanie wykazów zaewidencjonowanych obiektów archeologicznych.

Jednocześnie nawiązano współpracę z dr Jarosławem Rolą z Muzeum Okręgowego im. Stanisława Staszica w Pile, który został poproszony o zweryfikowanie w terenie otrzymanych od leśniczych informacji oraz danych pochodzących z innych źródeł, m.in. dawnych map topograficznych. Dodatkowo dr Rola wytypował potencjalne stanowiska archeologiczne, widoczne na mapach lasów nadleśnictwa z wykorzystaniem technologii LIDAR. Jest to technologa polegająca na lotniczym skanowaniu terenu krótkimi impulsami lasera, którego promień przenika praktycznie przez wszystkie naturalne przeszkody znajdujące się na powierzchni ziemi. W ten sposób powstaje obraz terenu, z którego zostały jakby zdjęte wszystkie drzewa, krzewy, trawy, mech czy liście. Mapa lasu przedstawiona w trybie LIDAR pokazuje obraz trójwymiarowy, na którym doskonale widoczne są wszelkie wzniesienia i zagłębienia terenu. Widać więc nawet to, co na żywo w lesie jest trudne do zobaczenia gołym okiem. Analizując obraz na ekranie komputera można zauważyć dokładny przebieg np. rowów melioracyjnych, dawnych budowli, kurhanów, itd. Co najważniejsze – zaletą tej technologii jest nieinwazyjność – żeby odkryć zarysy ruin budynków czy umocnień, nie trzeba wykonywać wykopów, czy usuwać roślinności.

Po uzyskaniu wszystkich danych nastąpił najciekawszy etap prac inwentaryzacyjnych, czyli weryfikacja obiektów w terenie. Przy udziale leśniczych dr Rola dokonał oględzin potencjalnych obiektów dziedzictwa kulturowego we wszystkich dziesięciu leśnictwach Nadleśnictwa Lipka. Wyniki tych prac przeszły najśmielsze oczekiwania, ponieważ jak się okazało, pozytywnie zweryfikowano kilkaset obiektów. Odkryto nieznane wcześniej grodziska wczesnośredniowieczne, cmentarzyska kurhanowe i pojedyncze kurhany, mielerze (miejsca, w których wypalano drewno iglaste na węgiel drzewny) i miejsca związane z produkcją potażu (popiołu pochodzącego ze spalania drewna liściastego, używanego m.in. w garbarstwie).

Na szczególną uwagę zasługują nowo stwierdzone grodziska, a zwłaszcza ich ilość – do tej pory, wg. ewidencji Wojewódzkich Urzędów Ochrony Zabytków, na terenie nadleśnictwa wykazane były 3 grodziska, obecnie, po inwentaryzacji, wiadomo już, że jest ich ponad 10.

Również ilość nowo odkrytych kurhanów (rodzaj mogił w kształcie kopca) i cmentarzysk kurhanowych zaskoczyła wszystkich zainteresowanych. Okazuje się, że na terenie całego nadleśnictwa są setki tego typu obiektów, a ich pochodzenie datowane jest na okres wpływów rzymskich. Powierzchnia największych cmentarzysk obejmuje obszar nawet kilkudziesięciu hektarów. Dodatkowo, w niektórych miejscach stwierdzono liniowe rozłożenie kurhanów, co może świadczyć, o przebiegających tam starych szlakach komunikacyjnych – traktach.

Zaskoczeniem również był fakt, że weryfikacja terenu za pomocą LIDAR-u wykazała, iż część terenów leśnych, na których obecnie rosną stare drzewostany, było kiedyś obszarami użytkowanymi rolniczo. Na mapach można było zaobserwować, niewidoczny już obecnie w terenie, przebieg pól uprawnych.

W trakcie przeprowadzonej inwentaryzacji leśniczowie z Nadleśnictwa Lipka nauczyli się, jak tego typu obiekty wyglądają w terenie i nie ukrywali, że „odkryli swój las na nowo”. Miejsca, które od zawsze uważali za „zwykłą górkę w lesie” okazywały się kurhanem, a np. płytkie rowki, o które mogli się potknąć – dookolnym dołkiem odwadniającym mielerz z XVII wieku.

Następnym etapem inwentaryzacji będzie określenie zakresu działań, które nadleśnictwo będzie mogło wykonywać wokół stwierdzonych obiektów archeologicznych. Priorytetem będzie zakwalifikowanie powierzchni do takich prac, które zapewnią ich przetrwanie w nienaruszonym stanie. Część powierzchni zostanie zapewne wyłączona z użytkowania, na innych pozycjach gospodarka leśna będzie ograniczona, na przykład możliwe będzie jedynie stosowanie naturalnego odnowienia lasu, powstającego samoistnie.

O wpisaniu obiektów do ewidencji obiektów zabytkowych oraz o zakresie dopuszczonych prac, zdecyduje właściwy terytorialnie Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków.

Tekst: Szymon Nadolny
Nadleśnictwo Lipka